شرح مختصری از زندگی خیام نیشابوری
با این همه از دانش خود شرمم باد گـر مرتبه‌ای ورای مستی دانم
معمولاً خیام ریاضی‌دان و خیام شاعر را یکی می‌دانیم. مورخان از درستی این موضوع اطمینان ندارند.
(غیاث‌الدین ابوالفتح عمربن ابراهیم خیامی )یا خیام ریاضی‌دان و منجم در حدود سال‌های ۱۰۳۸ تا ۱۰۴۸ میلادی در نیشابور به دنیا آمد و در سال ۱۱۲۳ یا ۱۱۲۴ میلادی در آن‌جا درگذشت. با روی‌کار آمدن سلجوقیان، خیام از ترس جان به ماوراء‌النهر و نزد قاضی‌القضات رفت اما پس از چندی به دعوت نظام‌الملک و ملکشاه سلجوقی به ایران بازگشت و تحت حمایت دربار سلجوقی، به انجام تحقیقات ریاضی و نجوم مشغول شد. در ۱۰۷۴- ۱۰۷۵ ملکشاه، او را به رصدخانه جدید ری ( یا اصفهان یا نیشابور) دعوت کرد تا تقویم قدیم ایرانی را اصلاح کند. راجع به این تقویم اصلاح شده که به تقویم جلالی معروف شد، تفسیرهای گوناگونی وجود دارد؛ اما احتمالاً این تقویم دقیق‌تر از تقویم گریگوری بوده است. می‌توانید اطلاعات بیشتری را درباره‌ی تقویم جلالی، در پرونده‌ی گاهشماری ببینید.
از او کتاب‌های :
الجبر (حاوی حل مسایل جبری با روش‌های هندسی)
تحقیق در مصادرات و کلیات اقلیدس
نوروزنامه
رباعیات
و رسالاتی در باب طبیعیات، فلسفه و نیز موسیقی
بر جای مانده است.
شهرت خیام در زمان خودش به خاطر کارهای ریاضی‌ای بود که انجام داده بود. حل معادلات درجه‌ی سوم و چند معادله از درجات بالاتر توسط او پایه و اساس علم جبر به حساب می آید. اما از قرن نوزدهم میلادی به بعد، شهرت خیام نزد غیر ایرانی‌ها، نه به سبب کارهای ریاضی وی، که بیشتر به خاطر دیدگاه خاص او به زندگی است که در رباعیاتش به روشنی نمایان است. در قرن نوزده،ادوارد فیتزجرالد، با ترجمه‌ای که از رباعیات انجام داد، او را به دنیای غرب معرفی کرد. از آن زمان تاکنون رباعیات به بسیاری از زبان های دنیا ترجمه شده است.
برای آن‌که درک بهتری از کارهای ریاضی خیام و اهمیت آن‌ها پیدا کنیم، لازم است بدانیم که در زمان زندگانی او، دنیا در چه وضعی بوده است، دانشمندان و فیلسوفان معاصر او چگونه می اندیشیده‌اند و چه دستاورد‌هایی داشته‌اند.
